Nằm giữa khuôn viên Bảo tàng Thiên nhiên duyên hải miền Trung, những thân gỗ hoá đá niên đại hàng trăm triệu năm vẫn hiện rõ các vòng sinh trưởng, đường vân, nhánh gãy như một bản in thời gian lưu giữ từ hàng trăm triệu năm trước. Đây là những mẫu vật lớn, nằm ngoài trời, được hình thành qua quá trình silic hóa hoặc carbonat hóa tự nhiên, mang dấu tích địa chất đặc trưng từng vùng.
Trong đó, mẫu gỗ silic hóa 199 triệu năm tuổi thu thập tại Chư Sê (Gia Lai) mang cấu trúc đá SiO₂ đen, điển hình của môi trường biến đổi địa chất giàu silicat. Nằm cạnh kế bên là mẫu gỗ carbonat hóa 20,3 triệu năm tuổi từ Na Dương (Lạng Sơn), chứa thành phần calcit (CaCO₃), thuộc hệ tầng trầm tích Neogen, một cứ liệu quan trọng trong nghiên cứu cổ thực vật học và địa tầng khu vực miền Bắc Việt Nam.
Bên trong Bảo tàng, gần 40 mẫu hóa thạch khác được lưu giữ và trưng bày trong tủ kính, bao gồm xương cá, răng động vật, chân ốc, vỏ hai mảnh, lá cây hóa đá… Nhiều mẫu trong số đó có niên đại từ vài chục đến hàng trăm triệu năm, được thu thập qua các đợt khảo sát thực địa và sưu tầm tại Gia Lai, Lạng Sơn, Quảng Nam, Huế và nhiều vùng địa tầng đặc trưng khác.
Mỗi mẫu vật là một mảnh chứng cứ cho quá trình tiến hóa, tuyệt chủng, tái sinh của sinh giới, đồng thời phản ánh biến đổi khí hậu, địa hình, và cấu trúc sinh thái trong suốt lịch sử hàng triệu năm của Trái Đất.
Theo ông Phan Ngọc Nhật Quang, Phó Trưởng phòng Phòng Nghiên cứu - Sưu tập: “Các mẫu vật cổ sinh này có giá trị khoa học sâu sắc. Chúng giúp làm rõ tiến trình tiến hóa của sự sống, xác định niên đại địa tầng bằng hóa thạch chỉ dẫn, và từ đó tái hiện môi trường sống cổ đại một cách chân thực. Dữ liệu từ hóa thạch không chỉ là tư liệu địa chất mà còn có thể tích hợp vào nghiên cứu khí hậu cổ, phục vụ mô hình khí hậu hiện đại, vật liệu mới và cả sinh học ứng dụng”.
Ông Quang cũng nhấn mạnh vai trò của hóa thạch trong các ứng dụng thực tiễn: “Ở góc độ kinh tế - xã hội, một số hóa thạch cũng có thể hỗ trợ thăm dò tài nguyên như dầu khí, quặng, than đá… Chúng là chỉ dấu phục vụ thăm dò tài nguyên và hỗ trợ dự báo môi trường sống trong bối cảnh biến đổi khí hậu toàn cầu”.
Khi được tích hợp vào hệ thống nghiên cứu địa tầng, địa mạo, trầm tích học hoặc địa chất thủy văn, các mẫu hóa thạch đóng vai trò “nút giao” kết nối nhiều chuyên ngành từ khoa học Trái Đất đến công nghệ vật liệu và sinh học môi trường. Và đó cũng chính là tiềm năng phát triển lớn nhất: từ hiện vật hóa đá trở thành dữ liệu liên ngành phục vụ nghiên cứu thế kỷ XXI.
Không chỉ dừng lại ở giá trị trưng bày, hóa thạch tại Bảo tàng đang dần chuyển hóa thành tài nguyên học liệu, khoa học và truyền thông, thông qua chiến lược số hóa mẫu vật, mở rộng liên kết nghiên cứu và thiết lập nền tảng dữ liệu mở. Chính vì thế, việc nâng cao năng lực khai thác, tích hợp dữ liệu từ hóa thạch đang là hướng đi được các cơ quan khoa học, địa phương, doanh nghiệp quan tâm.
Việc đưa hóa thạch vào môi trường số, tạo dựng hệ thống hình ảnh 3D, mô hình địa tầng, bản đồ khí hậu cổ… đang mở ra khả năng tích hợp mẫu vật vào nhiều lĩnh vực từ giáo dục STEM đến trí tuệ nhân tạo và khoa học dữ liệu. Đây cũng là cách để “đánh thức” các mẫu vật trầm lặng, đưa chúng thoát khỏi tủ kính và bước vào đời sống khoa học công nghệ đương đại.
Trong vai trò kết nối giáo dục, nghiên cứu, cộng đồng, Bảo tàng hiện triển khai nhiều chương trình thực tập, thực tế, chuyên đề khoa học cho sinh viên các ngành như Địa chất, Địa lý, Sinh học,… khi đến Bảo tàng nghiên cứu, khám phá. Ông Lê Nguyễn Thới Trung, Phó Giám đốc phụ trách Bảo tàng chia sẻ: “Với giáo dục, hóa thạch là tài liệu trực quan giúp học sinh, sinh viên hiểu sâu sắc về lịch sử Trái Đất, tiến hóa sinh học và địa chất học. Về mặt văn hóa, bảo tàng, đây là phần di sản quý giá cần được gìn giữ và tôn vinh. Nhiều mẫu vật độc đáo cũng đang trở thành điểm nhấn thu hút công chúng đến với không gian trưng bày”.
Em Nguyễn Minh Thư, sinh viên thực tập Trường Đại học Ngoại ngữ bày tỏ: “Khi tận mắt quan sát mẫu gỗ hóa thạch hơn 100 triệu năm tuổi hay phiến đá in dấu lá cây cổ, em thấy rõ sự kết nối giữa học thuật và hiện vật. Đây là nơi sinh viên được học bằng trải nghiệm thực tế, không chỉ bằng lý thuyết trên bảng”.
Từ những khối đá trầm tích mang dấu vết thời gian, đến các phiến lá hóa thạch chỉ vài centimet, mọi mẫu vật đều đang lên tiếng bằng ngôn ngữ khoa học. Tại Bảo tàng, hóa thạch không còn chỉ là chứng tích cổ mà trở thành tài nguyên tri thức của thời đại số. Khi được đặt trong tay những người hiểu biết, từng khối đá sẽ trở thành lớp dữ liệu, từng mảnh hóa thạch sẽ là cầu nối giữa quá khứ, hiện tại và tương lai.